با دقت در متون اوستایی روشن خواهد شد که قربانی به دو دسته قربانی عام و خاص تقسیم می‌شود. قربانی عام همان پیشکش گوشت به اهورا مزدا و دیگر ایزدان است و قربانی خاص تقدیم قربانی به ایزدی خاص.
در هات 24 یسنا از پیشکشی گوشت خوشی دهنده به اهورا مزدا و دیگر نیکان سخن رفته است.
«به اهوره مزدا نیاز می‌کنیم این هوم و میزد و زور و برسم به آیین گسترده و گوشت خوشی دهنده و ...» [1].
در بندهای دیگری نیز گوشت با وصف «خوشی دهنده» پیشکش شده است[2].
هرودوت درباره رسم قربانی انسانی در میان ایرانیان چنین گوید خشایارشا وقتی به «نُه راه» در سرزمین ادونی‌ها رسید: «وقتی شنیدند آن جا «نه راه» نام دارد، نه دختر و پسر محلی را گرفتند و همانجا زنده دفن کردند. زنده به گور کردن انسانها از رسوم ایرانیان است و به من گفتند آمستریس وقتی پیر شد برای جلب عنایت خدای زیر زمین دو هفت پسر پارسی از خاندان‌های بزرگ را به همین گونه زنده به گور کرد»[1]. گویا ویل دورانت تحت تاثیر همین گزارش‌ها درباره پارسیان گوید: «در زمانهای قدیمتر، مانند ملتهای دیگر، آدمیزاد را قربانی می‌کردند»[2].
رسم قربانی که از زمان مادها و مطمئنا پیش از آن وجود داشته در دوره ساسانی به اوج رسید. در کتیبه شاپور یکم در کعبه زرتشت چنین آمده است که وی به یمن پیروزی‌هایش آتشکده‌هایی را احداث کرد و هزار گوسفندِ یک ساله از محل اضافه درآمد به این آتشکده‌ها اختصاص داد و مقرر کرد روزانه گوسفندی را برای روان هر یک از پادشاهان گذشته و پادشاه حاضر و خانواده او و دیگر سران حکومتی قربانی شود[1].
به گفته دوشن گیمن «الیزه Elise تاریخدان می‌نویسد، که یزدگرد دوم پیروزی خود را بر اقوام مجاور با قربانی کردن چندین گاو و بز پر مو بر مجمر آتش جشن گرفت. موارد مشابهی در تکه‌های Acta Sanctorum یافت می‌شود»[2].
نویسندگان قدیم از قربانی اسب توسط اشکانیان یاد کرده‌اند. از آن جمله مولف کتاب Perigesis (در میان سالهای 143 و 176 میلادی) می‌نویسد: «مردمان لاکونیکا (Lakonika) در بالای کوه مقدس تایژتوس (Taygetos: در شبه جزیره پلوپونز) از برای خورشید اسب قربانی می‌کنند. چنانچه می‌دانیم این رسم از عادت ایرانیان است.»
فیلوستراتوس در سده‌ی سوم میلادی از فیلسوفی دیگر به نام آپولونیوس یاد می‌کند و می‌نویسد: «آپولونیوس نزد فرهاد اشکانی رفته از او خواست که در به جا آوردن مراسم قربانی وی را همراهی کند. یکی از بهترین اسبهای نسایی را به ویژه برای قربانی خورشید پرورش داده بودند و با پوشش و زینت‌های گرانبها آراسته بودند»[1].
[1]- قلی زاده، خسرو، 1392، دانشنامه اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته، ص 351.
آقای علی اصغر مصطفوی با استناد به این گفته از سیاحت نامه مجعول فیثاغورس[1] که: «ایرانیان در جشن‌های خود، قربانی معمول نمی‌دارند و به جای قربانی و خون ریختن انگبین می‌سازند»[2] مدعی است که «در روزگار شهریاران مقتدر هخامنشی نشانی از رسوم قربانی در آن امپراتوری بزرگ دیده نمی‌شود»[3]. ایشان این مطلب را از صفحه 75 سیاحتنامه فیثاغورس نقل کرده است در حالیکه در این صفحه چنین سخنی وجود ندارد. در این صفحه به نقل از فیثاغورس آمده است که: «پیش بینی من است که مشارکت درباریان در این اسرار و حضور آنان در اعیاد میترا بجای انگبینی که امروز عرضه می‌شود خون آدمی را جانشین خواهد کرد»[4]. و چنانچه دیده می‌شود هیچ ربطی میان این گفته و نبود قربانی حیوانی وجود ندارد.
قربانی حیوانی به دست کورش را کتیبه‌ی حران تایید می‌کند در این کتیبه چنین آمده است: «کوروش برای ساکنان بابل وضعیت صلح برقرار کرد. او سربازانش را از اِکور دور نگه داشت. او گله‌ی بزرگی را با تبر ذبح کرد و گوسفندان آسلوی زیادی را سر برید[1]». در کتیبه کورش نیز اشاره‌ای به پیشکش نمودن قربانی به خدایان بابلی وجود دارد. کورش در بند 37 کتیبه گوید: «[...... (به پیشکش‌های پیشین)....غا]ز، دو اردک و ده کبوتر وحشی (فربه) بیش از (آنچه پیشتر داده می‌شد از) غازها، اردک‌ها و کبوتران وحشی افزودم»[2].
کمبوجیه پس از فتح مصر به شهر سائیت رفت و پس از اجرای مراسم ستایش الهه مصریان «به خدایان مصری قربانی تقدیم کرد»[1]. همچنین درباره کمبوجیه که در معبد نبو حاضر شده بود در سالنامه نبونید چنین آمده است: «گوسپند قربانی در برابر (خدا) بِل (Bel=سرور =[خدا] مردوک) و (خدا) ما[ر]بیتی(Marbiti)»[2].
[2]- ارفعی، عبدالمجید، 1389، فرمان کورش بزرگ، ص 16.
گل نبشته‌های بازمانده از دوران پادشاهی داریوش بزرگ، گواهی بر قربانی ده‌ها و صدها گاو و گوسفند و پرنده برای ایزدان مختلف است. یکی از از معروفترین این الواح با شماره NN2259 شماره گذاری شده است که آقای هنکلمن پژوهش مفصلی بر روی آن انجام داده است. در یکی از بندها چنین آمده است:
«118 (راس)، (طبق) سند مهر شده از پارناکا، اوکشینکا، (به عنوان) نذر برای (مراسم) قربانی دریافت کرد. 6 (مراسم) قربانی در در اَندَبَش (طی) [...] ماه انجام شدند»[1].
هنکلمن در پایان کتاب خود فهرستی از این الواح را گردآورده است که بیش از ده متن درباره قربانی گاو و گوسفند به درگاه ایزدان است[2].
توجه به دو نکته نیز مفید است، یکی اینکه «تشکیلات اداری سلطنتی اساسا غله، آبجو و شراب برای قربانی کردن می‌داد. البته کاهن گاه این محصولات را با گوسفند مبادله می‌کرد. ولی به نظر می‌رسد که این کار به نوع خاصی از قربانی اختصاص داشت که کوشکوم نامیده می‌شده و به ویژه به افتخار خدایان عیلامی صورت می‌گرفت»[3] و دیگر اینکه «قربانی کردن جانوران در دوره هخامنشیان، چنان‌که در شماری از مهرهای استوانه‌ای نقش شده رایج بوده است»[4] اما به گفته پی‌یربریان: «بر بازنمایی‌های تصویری روی مهرها، قربانی‌های جانوری نسبتا نادر است»[5].
[1]- هنکلمن، ووتر. ف. م، 1392، تاریخ هخامنشی(خدایان دیگری که هستند)، ج14، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، ص 505، بند 5-6.
[2]- همان، ص 660، متن PF 0587، ص 664 متن PF 0352 و PFa 03، ص 665متن PFa 02، ص 688 متن NN 0927 و PF 0276، ص 695 متن NN 1701 و NN 1731، ص 708 متن PF 02030 و PF 0362 و PF 367 و 376 PF و NN1077.
[3]- بریان، پی‌یر، 1392، امپراتوری هخامنشی، ترجمه ناهید فروغان، ج 1، ص 378.
[4]- یامااوچی، ادوین ام، 1390، ایران و ادیان باستانی، ترجمه منوچهر پزشک، ص 505.
[5]- بریان، پی‌یر، 1392، امپراتوری هخامنشی، ترجمه ناهید فروغان، ج 1، ص 379. برای صحنه‌های قربانی دادن بر مهرها، ن.ک. اسناد گرآوری شده و تفسیر شده توسط Moorey,1979(همان، ج 2،ص 1470).
بنا بر کتاب عزرا، کوروش «در خصوص خانه خدا در اورشلیم فرمان صادر گردانید که آن خانه جائی که ذبائح را ذبح می‌نمودند بنا کرده شود»[1]. همچنین «آنچه که برای ایشان لازم است از گوساله‌ها و از قوچها و برّه‌ها بخصوصِ قربانی‌های سوختنی خدای آسمانها ... بی‌نقصان بایشان روز بروز داده شود»[2]. به همین خاطر وقتی که در سال ششم سلطنت داریوش کار ساخت خانه خدا به اتمام رسید «بخصوص تقدیس این خانه‌ی خدا صد گاو و دویست قوچ و چهارصد برّه و بخصوص قربانی رفع گناه تمامی اسرائیل دوازده بز نرّ موافق عدد اسباط اسرائیل تقریب نمودند»[3].
بنا به گفته آریان پس از مرگ کورش و دفن پیکر او مغان به نگهبانی از مقبره او پرداختند و «از شاه روزانه یک گوسفند و جیره آرد و شراب دریافت می‌کردند و هر ماه اسبی به منظور قربانی کردن برای کورش به آنان داده می‌شد(کتاب 6، فصل 29، بند 7)»[1].
نوشته آریان را الواح تخت جمشید تایید می‌کند. در این الواح به پرداخت گوسفند برای مراسم قربانی به روحانیون سخن رفته است[2]. به گفته هاید ماری کخ، فَرنکه مسئول این امور بوده است. «تدارک جانوران لازم برای آیین‌های قربانی با وی بود و در جشن‌های مذهبی، ترتیبی می‌داد تا کارگران شرکت کننده در مراسم سهم ویژه‌ای از گوشت قربانی دریافت کنند»[3].
«فوتیوس که اثر کتیاس را خلاصه و نکات مهم آن را قید کرده نوشته است که «داریوش، هنگامی که به تخت جمشید (eis persas) بازمی‌گردد، قربانی‌هایی تقدیم می‌کند»[4].
هرودوت گوید هنگامی ارتش خشایارشا به کنار رود اسکامندر رسید خشایارشا از تپه پرگامون بالارفت و پس از تماشای مناظر «دستور داد برای آتنای ایلیون هزار گاو قربانی کنند»[5].
همچنین هنگام عبور لشکر از رودخانه استروما «مغان در آن جا اسبان سپید را به عنوان قربانی برای جلب مساعدت رود سر بریدند»[6].
[1]- بریان، پی‌یر، 1392، امپراتوری هخامنشی، ترجمه ناهید فروغان، ج1، ص 146.
[2]- همان، ج1، ص 146.
[3]- کخ، هاید ماری، 1376، از زبان داریوش، ترجمه پرویز رجبی، ص 46.
[4]- بریان، پی‌یر، 1392، امپراتوری هخامنشی، ترجمه ناهید فروغان، ج 1، ص 281.
[5]- هرودوت، 1389، تاریخ هرودوت، ترجمه مرتضی ثاقب فر، ج2، ص 777، کتاب هفتم، بند 43.
[6]- همان، ص 802، کتاب هفتم، بند 113.
