قربانی حیوانی در زمان هخامنشیان به روایت گل نبشته‌ها

گل نبشته‌های بازمانده از دوران پادشاهی داریوش بزرگ، گواهی بر قربانی ده‌ها و صدها گاو و گوسفند و پرنده برای ایزدان مختلف است. یکی از از معروفترین این الواح با شماره NN2259 شماره گذاری شده است که آقای هنکلمن پژوهش مفصلی بر روی آن انجام داده است. در یکی از بندها چنین آمده است:

«118 (راس)، (طبق) سند مهر شده از پارناکا، اوکشینکا، (به عنوان) نذر برای (مراسم) قربانی دریافت کرد. 6 (مراسم) قربانی در در اَندَبَش (طی) [...] ماه انجام شدند»^[1].

هنکلمن در پایان کتاب خود فهرستی از این الواح را گردآورده است که بیش از ده متن درباره قربانی گاو و گوسفند به درگاه ایزدان است^[2].

توجه به دو نکته نیز مفید است، یکی اینکه «تشکیلات اداری سلطنتی اساسا غله، آبجو و شراب برای قربانی کردن می‌داد. البته کاهن گاه این محصولات را با گوسفند مبادله می‌کرد. ولی به نظر می‌رسد که این کار به نوع خاصی از قربانی اختصاص داشت که کوشکوم نامیده می‌شده و به ویژه به افتخار خدایان عیلامی صورت می‌گرفت»^[3] و دیگر اینکه «قربانی کردن جانوران در دوره هخامنشیان، چنان‌که در شماری از مهرهای استوانه‌ای نقش شده رایج بوده است»[4] اما به گفته پی‌یربریان: «بر بازنمایی‌های تصویری روی مهرها، قربانی‌های جانوری نسبتا نادر است»^[5].

 

---

[1]- هنکلمن، ووتر. ف. م، 1392، تاریخ هخامنشی(خدایان دیگری که هستند)، ج14، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، ص 505، بند 5-6.

[2]- همان، ص 660، متن PF 0587، ص 664 متن PF 0352 و PFa 03، ص 665متن PFa 02، ص 688 متن NN 0927 و PF 0276، ص 695 متن NN 1701 و NN 1731، ص 708 متن PF 02030 و PF 0362 و PF 367 و 376 PF  و NN1077.

[3]- بریان، پی‌یر، 1392، امپراتوری هخامنشی، ترجمه ناهید فروغان، ج 1، ص 378.

[4]- یامااوچی، ادوین ام، 1390، ایران و ادیان باستانی، ترجمه منوچهر پزشک، ص 505.

[5]- بریان، پی‌یر، 1392، امپراتوری هخامنشی، ترجمه ناهید فروغان، ج 1، ص 379. برای صحنه‌های قربانی دادن بر مهرها، ن.ک. اسناد گرآوری شده و تفسیر شده توسط Moorey,1979(همان، ج 2،ص 1470).

تورات گوید کورش اجازه داد در اورشلیم قربانی شود

بنا بر کتاب عزرا، کوروش «در خصوص خانه خدا در اورشلیم فرمان صادر گردانید که آن خانه جائی که ذبائح را ذبح می‌نمودند بنا کرده شود»[1]. همچنین «آنچه که برای ایشان لازم است از گوساله‌ها و از قوچها و برّه‌ها بخصوصِ قربانی‌های سوختنی خدای آسمانها ... بی‌نقصان بایشان روز بروز داده شود»[2]. به همین خاطر وقتی که در سال ششم سلطنت داریوش کار ساخت خانه خدا به اتمام رسید «بخصوص تقدیس این خانه‌ی خدا صد گاو و دویست قوچ و چهارصد برّه و بخصوص قربانی رفع گناه تمامی اسرائیل دوازده بز نرّ موافق عدد اسباط اسرائیل تقریب نمودند»[3].

 

---

[1]- عهد عتیق، 1388، ترجمه فاضل خان همدانی و ویلیام گلن، ص 893، کتاب عزرا، فصل ششم، بند 3.

[2]- همان، بند 9.

[3]- همان، ص 894، بند 17.

قربانی حیوانی در زمان هخامنشیان به روایت مورخان کهن

بنا به گفته آریان پس از مرگ کورش و دفن پیکر او مغان به نگهبانی از مقبره او پرداختند و «از شاه روزانه یک گوسفند و جیره آرد و شراب دریافت می‌کردند و هر ماه اسبی به منظور قربانی کردن برای کورش به آنان داده می‌شد(کتاب 6، فصل 29، بند 7)»^[1].

نوشته آریان را الواح تخت جمشید تایید می‌کند. در این الواح به پرداخت گوسفند برای مراسم قربانی به روحانیون سخن رفته است^[2]. به گفته هاید ماری کخ، فَرنکه مسئول این امور بوده است. «تدارک جانوران لازم برای آیین‌های قربانی با وی بود و در جشن‌های مذهبی، ترتیبی می‌داد تا کارگران شرکت کننده در مراسم سهم ویژه‌ای از گوشت قربانی دریافت کنند»^[3].

«فوتیوس که اثر کتیاس را خلاصه و نکات مهم آن را قید کرده نوشته است که «داریوش، هنگامی که به تخت جمشید (eis persas) بازمی‌گردد، قربانی‌هایی تقدیم می‌کند»^[4].

هرودوت گوید هنگامی ارتش خشایارشا به کنار رود اسکامندر رسید خشایارشا از تپه پرگامون بالارفت و پس از تماشای مناظر «دستور داد برای آتنای ایلیون هزار گاو قربانی کنند»^[5].

 همچنین هنگام عبور لشکر از رودخانه استروما «مغان در آن جا اسبان سپید را به عنوان قربانی برای جلب مساعدت رود سر بریدند»^[6].

 

---

[1]- بریان، پی‌یر، 1392، امپراتوری هخامنشی، ترجمه ناهید فروغان، ج1، ص 146.

[2]- همان، ج1، ص 146.

[3]- کخ، هاید ماری، 1376، از زبان داریوش، ترجمه پرویز رجبی، ص 46.

[4]- بریان، پی‌یر، 1392، امپراتوری هخامنشی، ترجمه ناهید فروغان، ج 1، ص 281.

[5]- هرودوت، 1389، تاریخ هرودوت، ترجمه مرتضی ثاقب فر، ج2، ص 777، کتاب هفتم، بند 43.

[6]- همان، ص 802، کتاب هفتم، بند 113.

قربانی حیوانی در زمان هخامنشیان به روایت گزنفون

مراسم قربانی طبق گزارش گزنفون چنین است «عموم پارسیان در طرف راست و متحدین در سمت چپ قرار داشتند. در دو طرف راه به فواصل معین ارابه‏هاى جنگى در یک صف طولانى قرار گرفته بودند. ناگاه در سکوت ممتد و عمیقى درهاى بزرگ قصر باز شد. و چهار گاو بزرگ و بسیار زیبا که بایستى در معبد قربانى شوند بیرون آمدند. دنبال حیوانات موبدان که باید آنها را قربانى کنند خارج شدند- در پارس رسم است که قربانى باید به دست موبدان انجام گیرد- متعاقب موبدان اسبانى که باید به افتخار آفتاب قربانى شوند و سپس ارابه سفیدرنگ پر از گل و ریاحین به قصد معبد، و پشت سر آن ارابه سفید دیگرى پر از گل به افتخار خورشید جهان‏تاب، و بالاخره ارابه سومى که اسبان آن با پارچه‏هاى ارغوانى پوشیده شده بود، و متعاقب آن موبدان که هریک مجمر آتش مصرى به دست داشتند خارج شدند»^[1].

قربانی حیوانی در زمان هخامنشیان به روایت استرابو

گزارش استرابو(متوفی حدود 24 میلادی) درباره رسم قربانی نزد پارس‌ها، مادها و چند قوم دیگر چنین است: [پارسیان] «بر بالای کوه‌ها نذر و قربانی می‌کنند. آسمان را چون زئوس می‌دانند. به هلیوس که آن را میترا می‌نامند و سلنا (ماه) و آفرودیت (ناهید) و آتش و زمین بادها و آب احترام می‌گذارند. صمیمانه دعا می‌کنند و در محلی تطهیر شده قربانی می‌کنند. حیوان قربانی را تاج بر سر می‌گذارند. مغی که مراسم را انجام می‌دهد گوشت قربانی را میان مردم تقسیم می‌کند مردم گوشت را با خود می‌برند و سهمی برای ایزد به جا نمی‌گذراند. زیرا بر این باورند که ایزد تنها خواهان روح قربانی است و نه چیز دیگر. اما هستند مولفینی که می‌گویند اندکی از گوشت قربانی را نیز بر آتش می‌نهند.

مخصوصا برای آتش و آب قربانی می‌کنند. قربانی که تقدیم آتش می‌شود چوب خشکی است که پیه آن را کنده‌اند و اندکی پیه را روی آن می‌نهند....

اگر بخواهند برای آب قربانی کنند نزدیک دریاچه‌ یا رودخانه و یا چشمه‌ای می‌روند و نزدیک آن گودالی حفر می‌کنند و آنگاه قربانی را سر می‌برند و سخت مراقب‌اند تا آب با خون آلوده نشود. سپس قطعات گوشت را روی مورد و دسته گل گذاشته و مغ با ترکه‌های باریک بر گوشت زده و دعا زمزمه می‌کند....

در کاپادوکیه (فرقه بزرگی از مغان وجود دارند که پیریتی [=آتش فسروزان] خوانده می‌شوند و آنجا معابد فراوانی برای ایزدان پارسی برپاست) حیوان نذری را مردم با شمشیر نمی‌کشند بلکه او را با چماقی هلاک می‌کنند»^[1].

 

---

[1]- استرابو،1382، جغرافیای استرابو، ترجمه همایون صنعتی‌زاده، ص 323-324.

قربانی در زمان هخامنشیان به روایت هرودوت

قربانی در زمان مادها و هخامنشیان

قربانی حیوانی در کتب تاریخی از زمان مادها در میان ایرانیان دیده می‌شود برای نمونه آستیاگ پادشاه ماد از هارپاگ خواست که در مراسم قربانى و ضیافتى که به افتخار خداوندان ترتیب‏ می‌دهد شرکت کند^[1].

هرودوت درباره مراسم قربانی پارس‌ها گوید: «رسم آنها چنین است که به مرتفع‏ترین نقاط کوهستان صعود میکنند و در آنجا قربانى‏هائى به زوس‏ خداوندى که نام او را بر کائنات و افلاک اطلاق کرده‏اند اهداء میکنند. آنها براى خورشید و ماه و زمین و آتش و آب و باد نیز هدایائى‏ قربانى‏ میکنند. اینها تنها خدایانى هستند که پارس‏ها از قدیم براى آنها قربانى‏ میکرده‏اند، ولى بعدها قربانى‏ کردن آفرودیت اورانیا را از آشورى‏ها و اعراب آموختند. این الهه را آشورى‏ها میلیتا و اعراب آلیلات‏ و پارس‏ها میترا مى‏نامند.

معرفی کتاب "قربانی در آیین زرتشتی"

قربانی در آیین زرتشتی

با آغاز مطالعات اوستایی و رواج ترجمه های غربیان از گاتاها این دیدگاه که زرتشت مخالف هر گونه قربانی حیوانی است، طرفدارانی پیدا کرد. نخست پارسیان هند و به ویژه اصلاح طلبان ایشان که تا اواخر سده نوزدهم به دست خود حیوانات را قربانی می کردند، این رسم را ترک کردند و پس از آن زرتشتیان ایران تحت تاثیر ایشان با این رسم به مخالفت برخاستند.

کتاب «قربانی در آیین زرتشتی» نگاهی دوباره به مسئله قربانی حیوان در ایران باستان و آیین زرتشتی دارد.

مطالب کتاب در پنج بخش گرد آوری شده است:

بخش نخست به منزله کلیاتی درباره قربانی است و دو بخش بعدی به عنوان مقدمه ای بر بخش چهارم، به دو مسئله ی گوشتخواری و شکار در ایران باستان و آیین زرتشتی می پردازد. این دو بخش در حقیقت پاسخ به عده ای از زرتشتیان و بویژه پارسیان است که گیاهخواری پیشه کرده و حذف گوشت از سبد غذایی خود را مستند به سفارش های دینی می دانند.

بخش چهارم با ارائه شواهدی چند از اوستا، متون پهلوی و پارسی و نیز جستجو در دیگر منابع بیش از بیست نوع قربانی در آیین زرتشتی را از زمان تدوین اوستا تا به امروز معرفی کرده است.
در بخش پایانی کتاب با کمک نوشته های چند تن از اوستاپژوهان مانند مری بویس، ژان کلنز و دیگران به نقد و بررسی ادله مخالفین قربانی پرداخته شده است.

 

** نوادری، غلامرضا، 1398، قربانی در آیین زرتشتی، چاپ اول، تبریز، انتشارات عاصم.

این کتاب را می‌توانید به صورت رایگان از اینترنت دریافت کنید. 

 

خوراکهای گوشتی زردشتیان

بر خلاف اصرار بیهوده‌ی برخی برای ترویج گیاهخواری و استناد آن به آیین زرتشتی، سفره زرتشتیان نیز مانند سفره دیگر ایرانیان خوراکهای گوشتی در آن بسیار است.

خوراک گوشت و کباب بره دو غذای خوشمزه‌ زرتشتیان یزد است که نشان آن را در سفرنامه براون و جکسن می‌توان دید. براون در شهر یزد در خانه گودرز با کباب پذیرایی شد^[1] و جکسن در وصف سفره خانه کلانتر دینیار بهرام گوید: «نخست آبگوشت خوشمزه‌ای آوردند، و به دنبال آن خوراک بره و سبزی و غذاهایی که ویژه یزد است»^[2]. بانو مهوش سروشیان در پژوهشی، فهرستی از خوراک‌های گوشتی متداول زرتشتیان در دوران معاصر را گردآورده است. در این پژوهش بیش از نود گونه از انواع خوردنی‌ها به همراه دستور تهیه هر کدام ذکر شده است. نکته مهم در این فهرست آن است که یک سوم این غذاها از گوشت و دیگر مشتقات حیوان ذبح شده مانند استخوان، دنبه و حتی خون تهیه می‌شود.

فهرستی از خوراک‌های گوشتی به شرح ذیل چنین است:

1- آش ژِژِه (ججه)

در این غذا از چند پاچه گوسفند استفاده می‌شد و در پنجه پنج روز آخر سال و گاهنبار بزرگ درست می‌کردند که دیگر از یادها رفته است^[3].

2- بِبریزن

در این غذا از نیم کیلو گوشت دنده‌ی گوسفند استفاده می‌شد و مخصوص مراسمهای دینی بود^[4].

مادر زرتشت به فرمان اهورا گوشت خورد

پس از آنکه دیوان مادر زرتشت را مبتلا به تب سختی کردند تا وی برای درمان نزد جادو پزشکان برود، اهورا مزدا و امشاسپندان بدو بانگ بردند که: «ای دختر که می‌روی بدانجا نروی زیرا که ایشان جادو پزشکی تو را آسیب <رسانند> <برای> درمان دست فراز شوی، با آن دست هیزم بگیر و برای آن کودک گوشت <و> روغن گاو بِبَر و برای او به آتش ببر»^[1]. 

 

---

[1]- راشد محصل، محمد تقی، 1389، دینکرد هفتم، ص 215، فصل 2، بند 54.

منبع: نوادری، غلامرضا، 1398، قربانی در آیین زرتشتی، ص 39. 

نخستین زوج انسانی هم گوشتخوار بودند.

بر اساس گزارش بندهش نخستن زوج انسانی با یاری مینوان به گوشتخواری پرداختند. «پس به سی شبانه روز دیگر به گوسپند تیره رنگی سپید آرواره آمدند. او را کشتند و (بر او) از درخت کنار و شمشاد، به راهنمایی مینوان آتش افگندند، زیرا هر دو درخت آتش دهنده‌تر‌اند. به دهان نیز آتش را افروختند و نخست هیزم درخت کهکیو؟، و نیز درخت کندر و شاخ و برگ خرمابُن سوزانیدند و آن گوسپند را کباب کردند»^[1].

در جای دیگری از بندهش نیز گوشتخواری به زوج نخستین منسوب شده است آنجا که گوید: «از آن جای که مشی و مشیانه، هنگامی که از بر رُستند، نخست آب، سپس گیاه، سپس شیر و سپس گوشت خوردند، مردم نیز، بهنگام مُردنشان، نخست (از) گوشت، و (سپس از) شیر و سپس از نان خوردن نیز بایستند و تنها، تا به مردن، آب خورند»[2].

 

---

[1]- بهار، مهرداد، 1395، بندهش، ، ص 82.

[2]- همان، ص ص 145.

منبع: نوادری، غلامرضا، 1398، قربانی در آیین زرتشتی، ص 38-39.