خوراکهای گوشتی زرتشتیان در سفرنامه‌ها

خوراک گوشت و کباب بره دو غذای خوشمزه‌ زرتشتیان یزد است که نشان آن را در سفرنامه براون و جکسن می‌توان دید. براون در شهر یزد در خانه گودرز با کباب پذیرایی شد^[1] و جکسن در وصف سفره خانه کلانتر دینیار بهرام گوید: «نخست آبگوشت خوشمزه‌ای آوردند، و به دنبال آن خوراک بره و سبزی و غذاهایی که ویژه یزد است»^[2].

 

---

[1]- براون، ادوارد، 1381، یک سال در میان ایرانیان، ترجمه مانی صالحی علامه، ص 394.

[2]- جکسن، آبراهام ویلیامز، 1387، سفرنامه جکسن(ایران در گذشته و حال)، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، ، ص 409.

نکوهش افراط در گوشتخواری

درباره میانه روی در خوردن گوشت در دینکرد نهم چنین آمده است که اورمزد اندرز داد که: «میانه روی در خوردن (گوشت) گوسفندان سبب افزایش آنان است»^[1].

 

---

[1]- تفضلی، احمد، 1397، تصحیح و ترجمه سوتکرنسک و ورشت مانسرنسک از دینکرد 9، ص 159، ورشت مانسرنسک، فرگرد ششم، بند 9.

گوشتهای حلال در بیان استاد مزداپور

بانو کتایون مزدا پور در جمع بندی جامعی از روایات زرتشتی درباره گوشتهای مجاز چنین گوید: «جانوران حلال گوشت را به دو گروه اهلی و غیر اهلی باید تقسیم کرد. صفت برای گروه نخستین خانگی و پرورشی و برای گروه دوم کوهی است؛ مانند گاو کوهی»^[1].

«از دَر، یعنی باب هفتم فرهنگ پهلوی، که عنوان «چهارپا» دارد و نیز بندهش و گزیده‌های زاداسپرم و همچنین خسرو رهی و گاهی متن‌های فقهی و آثار پراکنده دیگر می‌توان چنین فهرستی را از جانوران حلال گوشت اهلی و شکاری به دست آورد:

قیمت گوشت در زمان ساسانیان

و اما درباره قیمت گوسفند و گوشت هم بی‌فاید نیست که بدانید فیلیپ ژینیو گوید بر اساس حواشی وندیداد هر گوسفند 3 استیر و هر گوساله نامرغوب 12 استیر قیمت داشته است. ماریا ماکوخ (ماتسوخ) قیمت 30 تکه گوشت یعنی 15 تکه از تنه و 15 تکه از کپل را 12 درهم برآورد کرده است^[1] که مطابق آن چیزی است که در « فرهنگ اویم ایوک» آمده است[2]. اما در منظومه «درخت آسوری» قیمت گوسفند ده درهم است[3] که نشان از تغییر قیمت در زمانهای متفاوت است.

 

---

[1]- ژینیو، فیلیپ، 1392، قیمت‌ها و دِرهَم‌ها در اواخر دوره‌ی ساسانیان، در ساسانیان، به ویراستاری وستا سرخوش کُرتیس و سارا استوارت، ترجمه کاظم فیروزمند، ص 170.

[2]- نک: گشتاسب فرزانه و حاجی‌پور، نادیا، 1397، فرهنگ اویم ایوک، ص 128.

[3]- «هر که ده درهم ندارد          به بز فراز نیاید»

(عریان، سعید، 1391، متن‌های پهلوی، ص 125، درخت آسوری، بند 105).

بهترین خوراکهای گوشتی در شاهنامه ثعالبی

در شاهنامه ثعالبی آمده است که شاه به ریدگ خوش آرزو گفت: «بگو بدانم بهترین گوشت چهارپایان کدامست؟

غلام گفت گوشت برّه‏اى که شیر دو میش را خورده و دو ماه چریده باشد و پس از پوست کندن آنرا در تنور کباب کنند یا گوشت بزغاله جوان فربهى که در آب خودش پخته شده باشد یا سینه گاو جوانى که در سرکه پخته باشند. شاه گفت بسیار خوب حالا بگو بدانم کدامیک از غذاها لذیذتر است؟ گفت ماهیچه و زرده تخم‏مرغ. شاه گفت بهترین گوشت پرنده کدامست- گفت گوشت درّاج فربه و کبک در زمستان و گوشت جوجه کبوتر فربه و گوشت جوجه مرغى که با گندم و شاهدانج و روغن زیتون تغذیه شده باشد- شاه پرسید بهترین قورمه‏ها کدامست- گفت گوساله لطیف آبدار که با سرکه خیلى ترش و خردل تند تهیّه شده باشد- شاه گفت بهترین اسپرد کدامست؟ گفت باید گوشت بچه‏آهوى جوان را باریک و بلند بریده در سرکه و خردل و آب نمک و شبت و سیر و زیره بخوابانند»[1].

 

---

[1]- - ثعالبی، محمد بن عبدالملک، 1384، شاهنامه ثعالبی، ترجمه محمود هدایت، ص 340.

بهترین خوراکهای گوشتی

در متن پهلوی خسرو ریدگ به بهترین گوشتهای این چنین معرفی شده‌اند. ریدگ در پاسخ به خسرو درباره خوشترین خورش‌ها گوید: «آن خورشی که اندر گشنگی  و تندرستی و بی‌بیمی خورند خوشتر و بامزه‌تر است. اما آن بزغاله دو ماهه را که به شیر مادر و نیز آن گاو پرورده شده است رودن، موی برگرفته، (و) چون به آبکامه اندوده (شد) خورند با مزه‌تر است، یا سینه گاو فربه (را) سپید با (=نوعی سوپ) خوب پختن (و) با شکر و تبر زد خوردن»^[1].

خسرو از ریدگ پرسید کدام مرغ خوشتر است و ریدگ گفت: «این چند مرغ همه خوش و نیک‌اند:

طاووس، دراج، کرک، تذرو و تیهو، سپید دُنب، سرخ پرک و ...(؟) و ... (؟) و چکاوه، ...(؟) پرورده و کلنگ نر و چرز (= هوبره) تیر ماهی، کبک انجیر و خشنسار و مرغابی.

گوشت حلال در آیین زرتشتی

در روایت پهلوی درباره انواع گوسفندان حلال گوید: «گوسفند دویست و هشتاد و دو گونه و به پنج نوع است.

یک نوع آن که سمش دو گانه است، مانند گاو.

یک نوع آن که سمش گرد است، مانند اسب.

یک نوع آن که پایش مانند پای شتر است.

یک نوع مرغ (=پرنده)؛ یک نوع آبی و ماهی. به جز انواع گوسپندان که بنا بر اوستا تجویز شده است،

سگ و سارگر و کلاغ و دالمن، بقیه را می‌توان خورد. سگ را بدین سبب که چیزی از نطفه کیومرث در آن است و تن سارگر و کلاغ سیاه و دالمن، همه آلوده است و برای خوردن نسا آفریده شده‌اند»^[1].

 

---

[1]- میرفخرایی، مهشید، 1390، روایت پهلوی، ص 306-307، فصل چهل و ششم، بند 22-27.

پارسیان و پیشکش گوشت به آتشکده

پارسیان هند نیز از دیرباز در رژیم غذایی خود از گوشت استفاده می‌کردند برای نمونه هنری لرد که در دهه دوم قرن هفدهم در سورات مشغول به کار بوده است^[1] گوید: «احکام دینی آنها را در مورد خوردن گوشت و نوشیدن آزاد می‌گذارد اما با توجه به محیطی که در آن زندگی می‌کنند، هر آنچه را که ادیانی همچون هندو و اسلام حرام می‌دانند، رعایت می‌کنند. مثلا خوردن گوشت گاو و یا خوک.... هر گاه گوشت بخورند، بخشی از آن را به معبد می‌برند و برای خشنودی ایزدان به آنها پیشکش می‌کنند زیرا برای خوراک انسان، جان یکی از آفریده‌های خداوند گرفته شود»^[2].

 

---

[1]- بویس، مری، 1393، منابع مکتوب دین زردشتی، ترجمه شیما جعفری، ص 185.

[2]- بویس، مری، 1393، منابع مکتوب دین زردشتی، ترجمه شیما جعفری، ص 187.

زردشتیان و اختلاف در جواز گوشتخواری

هر چند امروزه بیشتر زرتشتیان از گوشت در رژیم غذایی خود استفاده می‌کنند. اما در گذشته نه چندان دوری جواز گوشت خواری در میان ایشان محل مناقشه بوده است. آذرکیوانیان که اصالتا از زرتشتیان ایران بودند و سپس در میان پارسیان هند مقامی والا یافتند از اصل با گوشتخواری مخالف بودند و زرتشت و دیگر پیامبران را مخالف این رسم می‌شمردند. کنت دو گوبینیو که از معاصرین مانکجی صاحب است درباره اختلاف زرتشتیان در مسئله جواز یا عدم جواز مصرف گوشت گوید: «یکی از مسائلی که امروزه زرتشتیان را سخت به خود مشغول داشته مسئله‌ی خوردن گوشت است. عده‌ای موافق خوردن گوشت حیوانات هستند و عده‌ای دیگر با آن مخالف‌اند. یک دسته می‌گویند اگر انسان شخصا حیوان را ذبح نکرده باشد خوردن گوشت آن جایز است و دیگران مخالف این عقیده هستند»^[1].

حتی امروزه نیز عده‌ای از زرتشتیان از خوردن گوشت پرهیز می‌کنند. مری بویس گوید: «در ایام اخیر پاره‌ای از عرفای پارسیان که گیاهخواری پیشه کرده‌اند آداب و رسوم کهن کیش خود را کنار گذاشته می‌گویند، حتی گوشت گوسفند نِسا[2] بوده و خوردن آن حرام است»^[3].

 

---

[1]- دو گوبینو، ژوزف آرتور، 1383، سه سال در آسیا، سفرنامه کنت دو گوبینو، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، ص 265-266.

[2]- آلوده و نجس.

[3]- بویس، مری، 1393، تاریخ کیش زرتشت، ترجمه همایون صنعتی زاده، ج 1، ص 366، یادداشت 44.

قربانی مهرگان در تاریخ بیهقی

چنانچه بیهقی آورده است قربانی و خوراکهای گوشتی از لوازم عید مهرگان بوده است وی در بیان رویدادهای سال 427 ه.ق گوید در روز بیست و چهارم ذی القعده عید مهرگان برپا شد و «آنجا تنور[ى‏] نهاده بودند که بنردبان فرّاشان بر آنجا رفتندى و هیزم نهادندى، و تنور بر جاى است. آتش در هیزم زدند و غلامان خوانسالار با بلسکها^[1] درآمدند و مرغان گردانیدن گرفتند و خایه^[2]‏ و کواژه‏^[3] و آنچه لازمه روز مهرگان‏ است ملوک را از سوخته‏ و برگان^[4]‏ روده میکردند^[5]»^[6].

 

---

[1]- سیخ کباب.

[2]- تخم مرغ.

[3]- نیم برشت یا نیمرو.

[4]- جمع برّه.

[5]- بریان کردن بره در روغن برخی نیز کباب کردن بره گفته‌اند.

[6]- بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، 1374، تاریخ بیهقی، ج 2، ص 724-725.