قربانی مهرگان در کلام بهنام مبارکه

بخشی از گزارش بهنام مبارکه از این مراسم در روستای مبارکه چنین است: «مراسم مهر یزد همه ساله از روز مهر ایزد و مهرماه قدیم تا ورهرام ایزد به مدت پنج روز ادامه دارد»^[1]. «کار شب پختن نان لوُگ و تنور کردن گوسفند است»^[2]. «گوسفند را بعد از سر بریدن و پوست کندن و پاک کردن با ادویه آغشته می‌کنند و با چوب و زنجیر در میان تنور می‌آویزند تا روز بعد پخته و بریان شود»^[3]. «سالها پیش از این هر منزلی گوسفندی را تنور می‌کرد و اگر در آن منزل تازه دامادی بود می‌بایست ظرفی که گوسفند بریان شده در آن نهاده‌اند را به سر گذاشته و آن را به درب مهر ببرد که در آن موقع از طرف خانواده عروس کله قند و یا دستمال ابریشمی هدیه می‌گرفت»^[4].

 

---

[1]- مبارکه، بهنام، 1370، کندوکاوی در یک روستای زرتشتی نشین یزد، ماهنامه فروهر، سال بیست و ششم، شماره 325، ص 27.

[2]- همان، ص 28.

[3]- همان.

[4]- همان، شماره 326، ص 29.

قربانی مهرگان در کلام موبد شهزادی

موبد رستم شهزادی در سخنرانی خود در تاریخ 1 مرداد 1326 گوید: «تا چند سال پیش در هر خانه‌ای بنا به استطاعت خود یک یا چند گوسفند قربانی کرده و پس از بریان کردن در تنور در شب مهر ایزد در حالیکه مقداری از گوشت را با 8 عدد نان بزرگ در خوانچه‌ای نهاده و با پارچه‌ ابریشمی سبز رنگی پوشانیده و به همراهی عده زیادی با دف و ساز و نی و فریادهای شادی آن را به نزدیکترین آتشکده محله می‌بردند و جمله معروف «های برو شاد باش» را مکررا تکرار می‌کردند»^[1].  

 

---

[1]- شهزادی رستم، مجموعه سخنرانی‌های موبد موبدان رستم شهزادی، به کوشش مهرانگیز شهزادی، ص 143. .

قربانی مهرگان در کلام روح الامینی

روح الامینی گوید: تا سی سال پیش، زردشتیان کرمان، در این روز، به یاد مردگان، مرغی را کشته و شکمش را با حبوبات و آلو انباشته و به عنوان خوراک ویژه، یادمان مردگان می‌پختند»^[1]. «آقای اردشیری فرهمند(دبیر) اظهار می‌دارد که تا مادرم زنده بود، این خوراک ویژه یادمان مردگان را می‌پخت»^‌[2].

 

---

[1]- روح الامینی، محمود، 1395، آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز، ص 84.

[2]- همان، ص 84، پاورقی شماره 5.

طواف قربانی مهرگان

در مبارکه با ساز و آواز آن را اول دور ده می‌گردانند و بر درِ خانه‌ها و سپس درِ مهر تقسیم می‌کنند و می‌خورند. در قدیم،  مثلا در خرمشاه هم نظیر این رسم رایج بوده است و شادروان اسفندیار آذرمهر از آن سخن می‌گفت»^[1].

 

---

[1]- سروشیان، مهوش، 1381، خوراکهای آیینی و سنتی زرتشتیان در ایران، در سروش پیر مغان، ص 650.

دستور پخت قربانی مهرگان

و اما دستور پخت تشریفاتی‌ترین خوراک سنتی زرتشتی بدین شرح است:

«مواد لازم: گوسفند درسته که فقط کله پاچه و اندرونی(دل و جگر و هر چه در شکم است) آن را جدا کرده باشند؛ زردچوبه و نمک و فلفل.

ابزار مخصوص بریان کردن گوسفند در تنور؛ دیگی که به اندازه کف تنور باشد با آب؛ تنور گرم پس از پختن نان.

طرز تهیه: گوسفند درسته را هم بر روی آن و هم در توی شکمش ، نمک و فلفل و زردچوبه می‌مالند و در تنوری که در آن نان پخته‌اند، آتش را ملایم و درست و «اندازه» می‌کنند. چنگک را توی شکم و گردن گوسفند رد می‌کنند و آن را در تنور می‌آویزند. در کف تنور، روی آتش، دیگ بزرگ را با آب می‌گذارند و سر تنور را می‌بندند و با پتو یا سفره روی آن را می‌پوشانند و به اصطلاح «دَم می‌کنند». یک شب تا صبح گوسفند پخته و بریان می‌شود و روغن آن قطره قطره در آب دیگ می‌‌چکد. اگر روغن بیرون از دیگ روی آتش بریزد گوسفند بریان بوی دود می‌گیرد. گوشت بریان را تکه تکه خرد می‌کنند و با نان و سبزی می‌خورند. و با روغن آن در دیگ آب، آش شیر بریان درست می‌کنند.

گوشت بریان تشریفاتی‌ترین و اختصاصی‌ترین خوراک سنتی زرتشتی است و بویژه برای جشن مهرگان آن را آماده می‌کنند. و همچنین در مراسم درگذشتگان گوشت بریانِ تکه تکه و خرد شده را نمک و فلفل و دارچین می‌زنند و جز مصرف سر سفره، آن را بر روی نان تنور می‌گذارند و با سبزی به خانه دوستان و خویشانی که در میهمانی نیامده‌اند، می‌فرستند»^[1].  و در پایان به قول بانو کتایون مزداپور «طعم این گوشت را باید چشید، وگرنه گفتن از آن فایده ندارد»‌^[2].

 

---

[1]- سروشیان، مهوش، 1381، خوراکهای آیینی و سنتی زرتشتیان در ایران، در سروش پیر مغان، ص 650.

[2]- مزداپور، چند سخن، ص 116، جشن دوستی.

قربانی مهرگان در کلام دکتر فرهاد آبادانی

دکتر فرهاد آبادانی درباره چگونگی انجام قربانی در جشن مهرگان می‌نویسد: «این قربانی در روز جشن مهرگان و سه روز پس از آن انجام می‌گیرد و گوسفند بایستی در هاونگاه (از بامدادان تا نیمروز) در زیر پرتو خورشید قربانی شود. قربانی شده را در تنور خانه بریان می‌کنند و سینی گوسفند بریان را بر روی سه سنگ که نماد، گفتار نیک و کردار نیک و اندیشه نیک است می‌گذارند و مراسم ویژه «دورن» مهر ایزد انجام می‌گیرد. سپس گوسفند بریان با پوست آن و مقداری از دنبه خام گوسفند به «درمهر»، «آتشکده» برده می‌شود. دنبه نثاری است برای فروزان کردن آتش»^[1].

 

---

[1]- آبادانی، فرهاد، 1348، گوشه‌ای از فرهنگ ایران باستان، ص 95 و نیز نک: فره‌وشی، بهرام، 1388، جهان فرَوَری، ص 98-99.

قربانی مهرگان در کلام مری بویس

مری بویس درباره چگونگی تقدیس و تقسیم قربانی مهر در مزرعه کلانتر گوید: «در هر خانه قربانی خونین انجام می‌شد، اما زبان حیوان در همان زمان به نزد موبد فرستاده می‌شد. جسد حیوان طی همان آیین کباب می‌شد اما وقتی که لاشه از اتاق بیرون آورده می‌شد موبد به خانه می‌آمد و با قرار گرفتن در بالای سر آن به قرائت Dron –e Mehr Ized می‌پرداخت. سپس لاشه تقدیس شده دو نیم می‌شد؛ چون در اینجا هیچ‌گونه تبعیض جایز نیست. میوه‌ها با لورک نیز به هر دو زیارتگاه فرستاده می‌شد و یک ران گوسفند نیز به آتشکده بزرگ‌تر برده می‌شد»^[1]. 

 

---

[1]- بویس، مری، 1397، کانون دین زرتشتی در ایران، ترجمه حسین ابراهیمیان، ص 122، پاورقی شماره 40.

قربانی مهرگان

قربانی مهرگان

بانو کتایون مزدا پور گوید پیش از 1330 هجری افزون بر قربانی و و میهمانی در خانه ها در جاهایی مانند خرمشاه یزد مردم به صورت اشتراکی گوسفند می‌خریدند و قربانی و بریان می‌کردند و با ساز و آواز در محله می‌گرداندند و سپس در آتشکده پس از نیایش خوانی آن را تقسیم می‌کردند. که هنوز^[1] هم در ده مبارکه از توابع تفت دیده می‌شود^[2]. زرتشتیان کرمان هم در این روز مرغ را بریان می‌کردند^[3]. بر اساس نوشته‌های موبد کورش نیکنام هنوز در جشن مهرگان برخی خانواده ها گوسفند را در تنور بریان می‌کنند و مقداری از آن را به آدریان (آتشکده) پیشکش می‌کنند و با نانی که قبلا در تنور آدریان پخته شده است از خانواده ها پذیرایی می‌شود^[4].

 

---

[1]- یعنی سال 1383 خورشیدی.

[2]- مزداپور، کتایون، 1391، چند سخن، ص 60و نیز ص 116. بنا به نوشته آقای قدردان این قربانی همچنان در شریف آباد از توابع اردکان یزد و نیز زین آباد و چم و مبارکه از توابع تفت یزد انجام می‌گیرد(قدردان، مهرداد، 1394، آیین، اسطوره، باور، فرهنگ مردم، ص 68).

[3]- مزداپور، کتایون، 1391، چند سخن، ص 60.

[4]- نیکنام، کورش، 1394، یادگار دیرین، ص 170 و نیز نک: نیکنام کورش، 1379، از نوروز تا نوروز، ص 84. و نیز خورشیدیان، اردشیر، 1393، دهش فرهنگی یا لرک مینوی، ص 406-407.

جواز گوشتخواری در وندیداد2

درباره جواز گوشتخواری در وندیداد در فرگرد هفتم چنین آمده است که دامپزشک باید «گوسفند را به ارزش یک خوراک^[1] گوشت درمان کند»^[2].

در فرگرد چهاردهم نیز آمده است که کسی که سگ آبی را بکشد باید برای جبران گناه خویش به عنوان کفاره «هیجده اَشَوَن مرد را به خوراکی سیر از گوشت و نان و «هَوار» و شراب میهمان کند»^[3].

در فرگرد هجدهم پاداش کسی که به مردان اشون گوشت دهد بهشت برین است. در این فرگرد چنین آمده است:

«کسی که همچند مرغ من «پرودرش» گوشت به اَشَوَن مرد بدهد، من – اهوره مزدا – نیازی نمی‌بینم که از او پرسشی دیگر باره کنم. او یکراست به بهشت خواهد رفت»^[4].

 

---

[1]- «یک قطعه گوشت» (دارمستتر، جیمس، 1388، مجموعه قوانین زرتشت، ترجمه موسی جوان، ص 151). در ترجمه استاد هاشم رضی «یک خورش از گوشت» (رضی، هاشم، 1385، وندیداد، ج 1، ص 401)آمده است.

[2]- دوستخواه، جلیل، 1391، اوستا، ج2، ص 737، وندیداد، فرگرد هفتم، بند 43.

[3]- همان، ص 822، وندیداد، فرگرد چهاردهم، بند 17.

[4]- همان، ص 851-852، وندیداد، فرگرد هجدهم، بند 29.

سفره شاهان هخامنشی در کتیبه‌ها

گل نبشته‌های فراوانی از زمان پادشاهی داریوش اول در دست است که به ذبح انواع چهارپایان و پرندگان اشاره می‌کند. سفره‌ی شاهانه با آداب و دقت خاصی آماده می‌شد. چهارپایان و پرندگان را مدتها پیش از رسیدن زمان سر بریدنشان پروار می‌کردند. چنانچه در لوحه PF 710 آمده است پنج ماه پیش از سفر شاه دستور پروار کردن هفت گاو صادر شده است^[1].

 

---

[1]- کخ، هاید ماری، 1376، از زبان داریوش، ترجمه پرویز رجبی، ص 59