قربانی در اوستا 4

دَرواسپ یا «گِوش» ایزد بانوی نگاهبان چهارپایان است که نهمین یشت اوستا در ستایش و نیایش اوست. پاره‌ای از بزرگان و پهلوانان برای رسیدن به خواسته‌های خود این ایزد را ستوده و برایش قربانی‌ها کرده‌اند.

 

هوشنگ پیشدادی در پای [کوه] زیبای مزدا آفریده‌ی [البرز]، صد اسب و هزار گاو و ده هزار گوسفند، او را پیشکش آورد^[1].

جمشید خوب رمه در پای کوه هُکَر، ...^[2].

فریدون پسر آتبین از خاندان توانا، در سرزمین چهارگوشه وَرِنَ، ...^[3].

[کی]خسرو پهلوان سرزمینهای ایرانی و استوار دارنده‌ی کشور در کرانه‌ی دریاچه‌ی ژرف و پهناور چیچَست، ...^[4].

کی گشتاسپ گرانمایه بر کرانه‌ی آبِ دایتیا، ...^[5].

در این فهرست نیز کی گشتاسپ از معاصرین زرتشت حضور دارد.

 

---

[1]-دوستخواه، جلیل، 1391، اوستا، ج 1، ص 345، گِوش یشت، بند 3.

[2]- همان، ص 346، گِوش یشت، بند 8.

[3]- همان، ص 347، گِوش یشت، بند 13.

[4]- همان، ص 349، گِوش یشت، بند 21.

[5]- همان، ص 350، گِوش یشت، بند 29.

قربانی در اوستا 3

آناهیتا نام ایزدبانوی آبهاست که یشت پنجم (=آبان یشت) از اوستا و چهارمین نیایش از پنج نیایش زردشتیان در خرده اوستا در ستایش اوست. او درمانبخش و افزاینده رمه و دارایی و کشور است. پاک کننده تخمه مردان و زهدان زنان و دهنده شیر پاک به مادران است. اهورا مزدا او را آفرید تا پاسبان آفریدگان نیک باشد.  

در آبان یشت بسیاری از شاهان و فرمانروایان برای این ایزد صد اسب و هزار گاو و ده هزار گوسفند را برای برآورده شدن حوائج خود پیشکش آورده‌اند. در آبان یشت چنین آمده است:

«هوشنگ پیشدادی در پای کوه البرز، صد اسب و هزار گاو و ده هزار گوسفند، او را پیشکش آورد»^[1].

قربانی در اوستا 2

هوم یا «هَئومَ» نام گیاه مقدسی است که در مراسم آیینی در هنگام سرایش اوستا چند ساقه از آن به همراه چیزهای دیگری در هاون کوبیده می‌شود و افشرده آن را پراهوم می‌خوانند. همچنین نام ایزدی است که نماد و نگاهبان گیاه هوم است و هات نهم تا یازدهم یسنا و بیستمین یشت از اوستا که در ستایش این ایزد است «هوم یشت» نام دارد.

پس از آنکه قربانی انجام گرفت هر یک از اعضای قربانی به یکی از ایزدان پیشکش می‌شود. در هوم یشت آمده است که اهورا مزدا از اندامهای قربانی «دو آرواره و زبان و چشم چپ» را به ایزد هوم ارزانی داشته است. در یسنای یازدهم چنین می‌خوانیم:

قربانی در اوستا 1

با دقت در متون اوستایی روشن خواهد شد که قربانی به دو دسته قربانی عام و خاص تقسیم می‌شود. قربانی عام همان پیشکش گوشت به اهورا مزدا و دیگر ایزدان است و قربانی خاص تقدیم قربانی به ایزدی خاص. 

در هات 24 یسنا از پیشکشی گوشت خوشی دهنده به اهورا مزدا و دیگر نیکان سخن رفته است.

«به اهوره مزدا نیاز می‌کنیم این هوم و میزد و زور و برسم به آیین گسترده و گوشت خوشی دهنده و ...» ^[1].

در بندهای دیگری نیز گوشت با وصف «خوشی دهنده» پیشکش شده است^[2].

 

---

[1]- دوستخواه، جلیل، 1391، اوستا، ج1، ص 181، یسنا، هات 24، بند 1 و نیز ص 187، بند 6.

[2]- همان، ص 112، یسنا، هات 4، بند 1 و 3. 

قربانی انسانی در میان ایرانیان

هرودوت درباره رسم قربانی انسانی در میان ایرانیان چنین گوید خشایارشا وقتی به «نُه راه» در سرزمین ادونی‌ها رسید: «وقتی شنیدند آن جا «نه راه» نام دارد، نه دختر و پسر محلی را گرفتند و همانجا زنده دفن کردند. زنده به گور کردن انسانها از رسوم ایرانیان است و به من گفتند آمستریس وقتی پیر شد برای جلب عنایت خدای زیر زمین دو هفت پسر پارسی از خاندان‌های بزرگ را به همین گونه زنده به گور کرد»^[1]. گویا ویل دورانت تحت تاثیر همین گزارش‌ها درباره پارسیان گوید: «در زمانهای قدیمتر، مانند ملتهای دیگر، آدمیزاد را قربانی می‌کردند»[2].

قربانی در زمان ساسانیان

رسم قربانی که از زمان مادها و مطمئنا پیش از آن وجود داشته در دوره ساسانی به اوج رسید. در کتیبه شاپور یکم در کعبه زرتشت چنین آمده است که وی به یمن پیروزی‌هایش آتشکده‌هایی را احداث کرد و هزار گوسفندِ یک ساله از محل اضافه درآمد به این آتشکده‌ها اختصاص داد و مقرر کرد روزانه گوسفندی را برای روان هر یک از پادشاهان گذشته و پادشاه حاضر و خانواده او و دیگر سران حکومتی قربانی شود^[1].

به گفته دوشن گیمن «الیزه Elise تاریخدان می‌نویسد، که یزدگرد دوم پیروزی خود را بر اقوام مجاور با قربانی کردن چندین گاو و بز پر مو بر مجمر آتش جشن گرفت. موارد مشابهی در تکه‌های Acta Sanctorum یافت می‌شود»^[2].

قربانی در زمان اشکانیان

نویسندگان قدیم از قربانی اسب توسط اشکانیان یاد کرده‌اند. از آن جمله مولف کتاب Perigesis (در میان سالهای 143 و 176 میلادی) می‌نویسد: «مردمان لاکونیکا (Lakonika) در بالای کوه مقدس تایژتوس (Taygetos: در شبه جزیره پلوپونز) از برای خورشید اسب قربانی می‌کنند. چنانچه می‌دانیم این رسم از عادت ایرانیان است.»

فیلوستراتوس در سده‌ی سوم میلادی از فیلسوفی دیگر به نام آپولونیوس یاد می‌کند و می‌نویسد: «آپولونیوس نزد فرهاد اشکانی رفته از او خواست که در به جا آوردن مراسم قربانی وی را همراهی کند. یکی از بهترین اسبهای نسایی را به ویژه برای قربانی خورشید پرورش داده بودند و با پوشش و زینت‌های گرانبها آراسته بودند»[1].

 

---

[1]- قلی زاده، خسرو، 1392، دانشنامه اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته، ص 351.

پاسخ به آقای مصطفوی در ممنوعیت قربانی در زمان هخامنشیان

آقای علی اصغر مصطفوی با استناد به این گفته از سیاحت نامه مجعول فیثاغورس^[1] که: «ایرانیان در جشن‌های خود، قربانی معمول نمی‌دارند و به جای قربانی و خون ریختن انگبین می‌سازند»^[2] مدعی است که «در روزگار شهریاران مقتدر هخامنشی نشانی از رسوم قربانی در آن امپراتوری بزرگ دیده نمی‌شود»^[3]. ایشان این مطلب را از صفحه 75 سیاحتنامه فیثاغورس نقل کرده است در حالیکه در این صفحه چنین سخنی وجود ندارد. در این صفحه به نقل از فیثاغورس آمده است که: «پیش بینی من است که مشارکت درباریان در این اسرار و حضور آنان در اعیاد میترا بجای انگبینی که امروز عرضه می‌شود خون آدمی را جانشین خواهد کرد»^[4]. و چنانچه دیده می‌شود هیچ ربطی میان این گفته و نبود قربانی حیوانی وجود ندارد.

قربانی به دست کورش

قربانی حیوانی به دست کورش را کتیبه‌ی حران تایید می‌کند در این کتیبه چنین آمده است: «کوروش برای ساکنان بابل وضعیت صلح برقرار کرد. او سربازانش را از اِکور دور نگه داشت. او گله‌ی بزرگی را با تبر ذبح کرد و گوسفندان آسلوی زیادی را سر برید^[1]». در کتیبه کورش نیز اشاره‌ای به پیشکش نمودن قربانی به خدایان بابلی وجود دارد. کورش در بند 37 کتیبه گوید: «[...... (به پیشکش‌های پیشین)....غا]ز، دو اردک و ده کبوتر وحشی (فربه) بیش از (آنچه پیشتر داده می‌شد از) غازها، اردک‌ها و کبوتران وحشی افزودم»^[2].

 

---

[1]- وکیلی، شروین، 1392، کوروش رهایی بخش،ص 682- 683 و نیز نک: ارفعی، عبدالمجید، 1389، فرمان کورش بزرگ، ص24.

[2]- ارفعی، عبدالمجید، 1389، فرمان کورش بزرگ، ص 50، بند 37.

کموجیه برای بت‌ها هم قربانی هم قربانی کرد

کمبوجیه پس از فتح مصر به شهر سائیت رفت و پس از اجرای مراسم ستایش الهه مصریان «به خدایان مصری قربانی تقدیم کرد»[1]. همچنین درباره کمبوجیه که در معبد نبو حاضر شده بود در سالنامه نبونید چنین آمده است: «گوسپند قربانی در برابر (خدا) بِل (Bel=سرور =[خدا] مردوک) و (خدا) ما[ر]بیتی(Marbiti)»^[2].

 

---

[1]- داندامایف، محمد، 1389، تاریخ سیاسی هخامنشی، ترجمه فرید جواهر کلام، ص 103.

[2]- ارفعی، عبدالمجید، 1389، فرمان کورش بزرگ، ص 16.